Giấy cotton trong những cuốn sách thời Trung cổ
Khi nhắc đến sách cổ, có lẽ chúng ta thường nghĩ ngay đến những cuốn sách đặc trưng với các trang giấy giòn và vàng ố? Còn những cuốn sách in từ trước năm 1500 mà lại có các trang giấy trông quá trắng sạch dễ bị nhanh chóng kết luận là “hàng giả”. Nhưng có lẽ, chúng ta không biết rằng, đó là do sự khác biệt rất rõ ràng giữa giấy cotton được làm từ sợi bông hoặc vải vụn, so với giấy làm từ bột gỗ.
Một trong những điều khiến chúng ta cảm thấy kinh ngạc khi nhìn thấy một cuốn sách cổ từ thế kỷ 15 hoặc 16, đó là các trang giấy vẫn thật trắng làm sao. Trước thế kỷ 19, ở châu Âu, phần lớn giấy được làm từ sợi bông (cotton) và giẻ vải lanh (linen). Những cuốn sách, bản thảo, tài liệu từ thế kỷ 15 (khi Gutenberg in Kinh Thánh) cho tới tận đầu thế kỷ 19 vẫn chủ yếu là giấy sợi vải. Loại giấy này không chứa lignin, không axit, nên bền dai, chịu được hàng trăm năm. Đó chính là lý do nhiều bản thảo thời Trung cổ, Phục Hưng, Victoria tới nay vẫn còn nguyên.
Sợi bông (cotton) có phải là loại xơ sợi tốt nhất và lâu đời nhất không?
Vào thế kỷ 15, giấy cotton là sự thay thế tiêu chuẩn cho những tấm giấy làm bằng da. Mặc dù việc sản xuất giấy cotton vẫn còn đắt tiền, nhưng so với giấy da (vốn được làm từ da non của động vật) thì số lượng sợi cotton sẵn có vẫn nhiều hơn và tạo điều kiện cho việc sản xuất sách ngày càng lớn.
Giấy cotton vốn được gọi là giấy giẻ rách. Vì đúng theo nghĩa đen, nó hoàn toàn được làm từ những miếng giẻ bông vụn. Người ta thu gom quần áo cũ, vải bỏ, rồi nghiền ra để làm bột sản xuất giấy. Giả thuyết cho rằng, giấy cotton được thực hiện nhờ vào sự phát minh và sự phổ biến của bánh xe kéo sợi, vốn đã tạo nên sự phong phú chưa từng thấy của nguồn tài nguyên cũng như phế thải trong ngành dệt. Vải vụn lúc này sẽ được tái chế bởi các nhà máy giấy. Việc sản xuất giấy cotton rất tốn công. Các nhà máy giấy sẽ nghiền những tấm giẻ cũ với nước và biến chúng thành bột giấy. Sau đó tái tạo các sợi bông thành giấy bằng khuôn dây. Giấy cotton đã từng được sử dụng ít nhất là cho đến năm 1276 ở Ý. Nhưng nó vẫn không được ưa chuộng bằng giấy da mãi cho đến thế kỷ 15.
Không cần bất kỳ chất kết dính nào để sản xuất ra sợi bông. Các sợi bông có thể tự dính lại với nhau trong quy trình sản xuất giấy truyền thống. Do không có hóa chất nên khả năng xảy ra các phản ứng hóa học như oxy hóa, ảnh hưởng tiêu cực đến giấy được giảm đi rất nhiều. Hơn nữa, vì không có lignin trong bông, nên giấy cotton có khả năng chống phai và chống ố vàng rất cao. Đó là lý do những cuốn sách cổ được xử lý tốt từ 500 năm trước có thể vẫn còn trong tình trạng gần như hoàn hảo cho đến ngày nay.
Vào thế kỷ 19, sự ra đời của giấy bột gỗ đã nhanh chóng thay thế giấy sợi cotton để dự trữ bông cho các dự án đặc biệt và các tài liệu quan trọng (thường là các văn bản pháp lý, hành chính). Đã có một sự hồi sinh của giấy cotton trong phong trào in ấn độc lập và nhỏ. Giấy cotton lúc đó trở thành sự lựa chọn tiêu chuẩn cho nhiều máy in letterpress, chủ yếu là bởi sự thanh lịch, mềm mại nhẹ nhàng và khả năng gây ấn tượng sâu sắc hơn so với giấy bột gỗ. Tuy nhiên, chính vì không có hóa chất hoặc lignin trong giấy cotton, nên mọi thứ được sản xuất trên tờ giấy này có khả năng tồn tại trong nhiều thế kỷ sau đó, giống như giẻ bông từ thế kỷ 15 cũng đã tồn tại rất lâu và bền bỉ cho đến ngày nay.
Giấy làm từ bột gỗ – Sự phát triển mang tính cách mạng
Mặc dù giấy cotton vượt trội về nhiều mặt, nhưng ý nghĩa lịch sử và ứng dụng thực tế của giấy từ bột gỗ cũng cực kỳ quan trọng. Từ giữa cuối thế kỷ 19, khi nhu cầu in ấn bùng nổ, đã xảy ra “cuộc cách mạng giấy”. Báo chí, tiểu thuyết, ấn phẩm quảng cáo… được xuất bản đại trà. Nguồn giẻ vải không thể nào đủ để làm giấy. Ngành công nghiệp sản xuất giấy buộc phải tìm nguồn cung khác dồi dào và bền vững hơn. Từ đó, giấy được chuyển sang làm từ bột gỗ cơ học.
Giấy từ bột gỗ là loại giấy quen thuộc nhất với thế giới hiện đại và là yếu tố cấu thành 99,99% sách và tài liệu ngày nay, với giá cả cực kỳ phải chăng. Giấy từ bột gỗ chỉ là một trong số những tiến bộ công nghệ tạo điều kiện cho sự gia tăng mới trong quá trình dân chủ hóa chữ viết và chữ in của xã hội phương Tây. Bên cạnh máy in quay, bút máy và bút chì, giấy bột gỗ đã cách mạng hóa công nghệ thông tin và truyền thông, kích hoạt các mặt hàng đại chúng giá rẻ như tạp chí, báo, tiểu thuyết bìa mềm… Những đóng góp này thực sự có ý nghĩa hơn nhiều so với sự phát triển của giấy cotton.
Tuy nhiên, chất lượng giấy bột gỗ thấp hơn đáng kể so với bông. Giấy gỗ rẻ, sản xuất nhanh, nhưng có axit và lignin, khiến nó nhanh ngả vàng, giòn, dễ vỡ. Đó là lý do nhiều sách báo in sau giữa thế kỷ 19 đến nay đã xuống cấp nghiêm trọng.
Quy trình sản xuất nguyên gốc đã sử dụng phèn để tạo ra các loại giấy có tính axit cao. Nên loại giấy này sẽ dần tan rã theo thời gian trong một quy trình gọi là đốt cháy chậm. Mặc dù giấy không chứa axit (acid free paper) cuối cùng cũng đã được phát triển, và trở thành tiêu chuẩn sản xuất giấy ngày nay, thì trong quy trình sản xuất giấy vẫn còn nhiều công đoạn cần đến các hỗn hợp hóa học mà hiệu ứng của chúng vẫn còn quá sớm để có thể bàn luận.
Màu vàng mà mọi người thường thấy từ những cuốn sách cũ là đặc điểm nổi bật của giấy bột gỗ. Đó là kết quả của chất lignin. Lignin là một phần không thể thiếu trong gỗ và làm nên chất gỗ. Khi lignin tiếp xúc với môi trường, quá trình oxy hóa khiến nó hấp thụ nhiều ánh sáng hơn. Trên thực tế là nó chuyển sang màu vàng. Mặc dù có thể bảo quản giấy bột gỗ bằng cách giữ nó không tiếp xúc ánh sáng mặt trời. Nhưng khoảng thời gian rất ngắn tiếp xúc cũng đủ để lignin bắt đầu quá trình oxy hóa mà không thể đảo ngược.
Dù giấy cotton thực sự vượt trội, nhưng giấy bột gỗ vẫn rất quan trọng
Mặc dù giấy cotton vượt trội về nhiều mặt, giấy bột gỗ vẫn cực kỳ có ý nghĩa đối với lịch sử ngành in và làm sách. Nguồn cung lớn nhờ vào sản lượng rừng trồng công nghiệp và giá hợp lý giúp bột gỗ trở thành nguyên liệu chính của gần 90% giấy trên thế giới. Chưa kể, việc tái chế vòng đời giúp ngành duy trì bền vững. Điều này làm cho bột gỗ thân thiện với môi trường hơn, thay vì dựa vào cotton vốn khan hiếm. Và nó cũng hữu ích trong nhiều cách mà giấy cotton không đáp ứng được. Nhưng về cơ bản nó kém hơn về chất lượng và tuổi thọ. Phải thật cẩn thận với những cuốn sách được in trong 200 năm qua trên giấy bột gỗ. Vì chúng giòn, dễ bị phá hủy, dễ bị oxy hóa và tan rã vĩnh viễn. Đối với những nhà sưu tập coi trọng thẩm mỹ hơn bất cứ thứ gì khác, thì không có gì tuyệt vời hơn màu trắng sạch sẽ, khỏe mạnh của giấy cotton nguyên chất, dù đó có là ấn phẩm 500 tuổi hay ấn phẩm đương đại đi nữa.
Ngày nay, các nhà máy giấy mỹ thuật vẫn muốn tận dụng tính mềm mại và độ xốp cao của bột giấy sợi bông để tạo nên những loại giấy đặc biệt. Một loại giấy 100% từ sợi cotton tốn quá nhiều chi phí để sản xuất. Việc pha trộn vài loại bột giấy khác nhau, trong đó có sợi cotton cũng là một giải pháp giúp cải thiện chất lượng giấy. Sợi cotton trong giấy Materica (10% xơ sợi cotton) của nhà máy Fedrigoni tạo nên độ nhám tự nhiên trên bề mặt giấy. Trong khi giấy myCanaletto (20% xơ sợi cotton) của nhà máy myCordenons thì sợi cotton lại mang đến độ mềm mại khi chạm tay. Sợi cotton dài và dai, khi đưa vào bột giấy sẽ tạo ra kết cấu bề mặt khác biệt, khiến giấy trở nên cao cấp, “có hồn” hơn, chứ không trơn lì như phần lớn giấy bột gỗ. Tùy vào tỷ lệ và cách phối hợp, sợi cotton giúp điều chỉnh “cảm xúc xúc giác” cho các loại giấy, là yếu tố “làm nên khác biệt”, nâng cao giá trị thẩm mỹ, và góp phần gia tăng độ bền chắc – biến giấy thành một trải nghiệm cảm xúc, không chỉ là vật liệu in ấn.
